ਭਾਰਤ ਦੀ ਧਰਤੀ ਸਦਾ ਤੋਂ ਹੀ ਮਹਾਨ ਸੰਤਾਂ, ਗੁਰੁਆਂ ਅਤੇ ਮਹਾਨ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਜਨਮਭੂਮੀ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਧਰਤੀ ’ਤੇ ਜਨਮੇ ਮਹਾਨ ਗੁਰੂਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਪਹਿਲੇ ਗੁਰੂ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਨਾਮ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਅਤੇ ਉਪਦੇਸ਼ਾਂ ਨੇ ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਸੱਚਾਈ, ਨਾਮ ਸਿਮਰਨ, ਸੇਵਾ ਅਤੇ ਬਰਾਬਰੀ ਦਾ ਰਾਹ ਦਿਖਾਇਆ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਧਰਮ, ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖਤਾ ਨੂੰ ਇਕ ਨਵੀਂ ਦਿਸ਼ਾ ਦਿੱਤੀ।
ਜਨਮ ਅਤੇ ਬਚਪਨ
ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ 15 ਅਪ੍ਰੈਲ 1469 ਨੂੰ ਤਲਵੰਡੀ (ਹੁਣ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ) ਹੋਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਦਾ ਨਾਮ ਕਲਿਆਣ ਚੰਦ (ਮੇਹਤਾ ਕਾਲੂ ਜੀ) ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਜੀ ਦਾ ਨਾਮ ਮਾਤਾ ਤ੍ਰਿਪਤਾ ਜੀ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਵੱਖਰੇ ਸੁਭਾਵ ਵਾਲੇ ਸਨ। ਜਿੱਥੇ ਹੋਰ ਬੱਚੇ ਖੇਡਾਂ ਵਿੱਚ ਰੁਚੀ ਲੈਂਦੇ ਸਨ, ਓਥੇ ਨਾਨਕ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਤੋਂ ਹੀ ਧਿਆਨ, ਸਿਮਰਨ ਅਤੇ ਸਚਾਈ ਵੱਲ ਖਿੱਚੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ।
ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤੀ
ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਹੀ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਵਿਦਿਆਲੇ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਅਧਿਐਨ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰੁਚੀ ਘੱਟ ਸੀ, ਪਰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਆਤਮਕ ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਰੱਬੀ ਪ੍ਰੇਮ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਰੁਚੀ ਸੀ। ਉਹ ਹਰ ਗੱਲ ਨੂੰ ਤਰਕ ਨਾਲ ਦੇਖਦੇ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸੱਚ ਦੀ ਰਾਹੀਂ ਚਲਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਦੇ।
ਵਿਆਹ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਜੀਵਨ
ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਵਿਆਹ ਮਾਤਾ ਸੁਲਖਣੀ ਜੀ ਨਾਲ ਹੋਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੋ ਪੁੱਤਰ ਸਨ – ਸ੍ਰੀਚੰਦ ਅਤੇ ਲਖਮੀਦਾਸ। ਪਰਿਵਾਰਕ ਜੀਵਨ ਜੀਉਂਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਸੰਸਾਰਕ ਮੋਹ ਮਾਇਆ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਅਲੱਗ ਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੀ ਭਲਾਈ ਲਈ ਜੀਵਨ ਸਮਰਪਿਤ ਕੀਤਾ।
ਉਦਾਸੀਆਂ (ਧਾਰਮਿਕ ਯਾਤਰਾਵਾਂ)
ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਚਾਰ ਵੱਡੀਆਂ ਉਦਾਸੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਏਸ਼ੀਆ ਦੇ ਕਈ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ। ਉਹ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੇ ਤੀਰਥ ਸਥਾਨਾਂ, ਮੱਕਾ, ਮਦੀਨਾ, ਤਿਬਤ, ਸ੍ਰੀਲੰਕਾ, ਬਗਦਾਦ ਆਦਿ ਥਾਵਾਂ ’ਤੇ ਗਏ। ਜਿੱਥੇ ਵੀ ਗਏ, ਉੱਥੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸੱਚ, ਨਾਮ ਜਪੋ, ਕਿਰਤ ਕਰੋ ਅਤੇ ਵੰਡ ਛਕੋ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ।
ਮੁੱਖ ਉਪਦੇਸ਼
ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਉਪਦੇਸ਼ਾਂ ਨੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਨਵੀਂ ਸੋਚ ਜਨਮਾਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸਿਧਾਂਤ ਹਨ:
- ਇਕ ਓੰਕਾਰ – ਸਿਰਫ ਇੱਕ ਰੱਬ ਹੈ, ਜੋ ਸਾਰੇ ਜੀਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਸਦਾ ਹੈ।
- ਨਾਮ ਜਪੋ – ਰੱਬ ਦਾ ਸਿਮਰਨ ਕਰੋ ਅਤੇ ਸਦਾ ਉਸ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਰਹੋ।
- ਕਿਰਤ ਕਰੋ – ਆਪਣੀ ਰੋਜ਼ੀ-ਰੋਟੀ ਇਮਾਨਦਾਰੀ ਨਾਲ ਕਮਾਓ।
- ਵੰਡ ਛਕੋ – ਆਪਣੀ ਕਮਾਈ ਹੋਈ ਰੋਟੀ ਨੂੰ ਹੋਰਨਾਂ ਨਾਲ ਸਾਂਝੀ ਕਰੋ।
- ਸਮਾਨਤਾ ਦਾ ਸੰਦੇਸ਼ – ਸਭ ਮਨੁੱਖ ਬਰਾਬਰ ਹਨ; ਨਾ ਕੋਈ ਉੱਚਾ ਹੈ ਨਾ ਕੋਈ ਨੀਵਾ।
- ਅੰਧ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦਾ ਖੰਡਨ – ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਰਸਮਾਂ ਤੇ ਕੁਰਿਤੀਆਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ।
ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਬਾਣੀ
ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਬਾਣੀ “ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ” ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਅੰਦਰਲੀ ਆਤਮਕ ਤਾਕਤ ਨਾਲ ਜੋੜਦੇ ਹਨ। “ਜਪੁਜੀ ਸਾਹਿਬ” ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਬਾਣੀ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭਾਗ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ ਹਰ ਸਿੱਖ ਸਵੇਰੇ ਪਾਠ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਸਮਾਜਿਕ ਸੁਧਾਰ
ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਜਾਤ-ਪਾਤ, ਛੂਆਛੂਤ, ਅੰਧਵਿਸ਼ਵਾਸ ਅਤੇ ਲਿੰਗ ਭੇਦ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਆਵਾਜ਼ ਬੁਲੰਦ ਕੀਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਲੰਗਰ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ, ਜਿਸਦਾ ਮੂਲ ਸੰਦੇਸ਼ ਸੀ ਕਿ ਸਭ ਮਨੁੱਖ ਇੱਕੋ ਜਿਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਭ ਨੂੰ ਇਕੱਠੇ ਬੈਠ ਕੇ ਖਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।
ਪ੍ਸਥਾਨ
ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਆਖਰੀ ਦਿਨ 22 ਸਤੰਬਰ 1539 ਨੂੰ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਪਰਲੋਕ ਗਮਨ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਉਪਦੇਸ਼ ਅੱਜ ਵੀ ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਣਾਦਾਇਕ ਹਨ।
ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ
- ਉਹ ਸਿਰਫ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਇਕ ਮਹਾਨ ਆਤਮਕ ਗੁਰੂ ਸਨ।
- ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਨੇ ਸਾਰੀ ਮਨੁੱਖਤਾ ਨੂੰ ਇਕਤਾ, ਪ੍ਰੇਮ, ਸੇਵਾ ਅਤੇ ਸੱਚਾਈ ਦੇ ਰਾਹ ’ਤੇ ਚਲਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ।
- ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਅੱਜ ਵੀ ਹਰ ਮਨੁੱਖ ਲਈ ਰਾਹ-ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਕ ਹੈ।
FAQs – ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਬਾਰੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ-ਉੱਤਰ
Q1. ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ ਕਦੋਂ ਤੇ ਕਿੱਥੇ ਹੋਇਆ ਸੀ?
👉 ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ 15 ਅਪ੍ਰੈਲ 1469 ਨੂੰ ਤਲਵੰਡੀ (ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ) ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ।
Q2. ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਮੁੱਖ ਉਪਦੇਸ਼ ਕੀ ਹਨ?
👉 ਨਾਮ ਜਪੋ, ਕਿਰਤ ਕਰੋ, ਵੰਡ ਛਕੋ ਅਤੇ ਸਭ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਬਰਾਬਰ ਮੰਨੋ।
Q3. ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਕਿੰਨੀਆਂ ਉਦਾਸੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ?
👉 ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਚਾਰ ਵੱਡੀਆਂ ਉਦਾਸੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੌਰਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਈ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ।
Q4. ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਲੰਗਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕਿਉਂ ਕੀਤੀ?
👉 ਲੰਗਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਸਮਾਨਤਾ ਅਤੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਦੇਣ ਲਈ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਤਾਂ ਜੋ ਸਭ ਮਨੁੱਖ ਇਕੱਠੇ ਬੈਠ ਕੇ ਬਿਨਾ ਕਿਸੇ ਭੇਦਭਾਵ ਦੇ ਖਾ ਸਕਣ।
Q5. ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਪਰਲੋਕ ਗਮਨ ਕਦੋਂ ਹੋਇਆ?
👉 22 ਸਤੰਬਰ 1539 ਨੂੰ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ।