ਪੰਜਾਬ — ਨਾਮ ਹੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਇਕ ਰੂਹਾਨੀ, ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਅਤੇ ਬਹਾਦਰੀ ਭਰੀ ਧਰਤੀ ਦੀ ਪਹਿਚਾਣ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਹੈ। “ਪੰਜਾਬ” ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਪੰਜ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੀ ਧਰਤੀ (ਬਿਆਸ, ਸਤਲੁਜ, ਰਾਵੀ, ਚਨਾਬ ਅਤੇ ਝੇਲਮ)। ਇਹ ਧਰਤੀ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਆਪਣੀ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਕਰਕੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਰਹੀ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਹਰ ਪੰਨੇ ‘ਚ ਇਸਨੇ ਬਹਾਦਰੀ, ਕੁਰਬਾਨੀ ਅਤੇ ਮਿਹਨਤ ਦੀ ਦਾਖ਼ਲਾਤ ਛੱਡੀ ਹੈ।
ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਪੰਜਾਬ
ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਾਲ ਪੁਰਾਣਾ ਹੈ। ਇਹ ਧਰਤੀ ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਸਭਿਆਚਾਰ (Indus Valley Civilization) ਦਾ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕੇਂਦਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਹੜੱਪਾ ਅਤੇ ਮੋਹੰਜੋਦੜੋ ਵਰਗੇ ਸ਼ਹਿਰ, ਜੋ ਅੱਜ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੇ ਸਭਿਆਚਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਗਿਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਪੰਜਾਬ ਨਾਲ ਹੀ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਇੱਥੇ ਲੋਕ ਖੇਤੀਬਾੜੀ, ਵਪਾਰ ਅਤੇ ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਅੱਗੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ।
ਵੇਦਿਕ ਅਤੇ ਮਹਾਂਕਾਵਿ ਯੁੱਗ
ਵੇਦਿਕ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ “ਸਪਤ ਸਿੰਧੂ” ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਰਿਗਵੇਦ ਵਿੱਚ ਇਸ ਖੇਤਰ ਦਾ ਵਧੀਆ ਵਰਣਨ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਮਾਹਰਾਂ ਦੇ ਮੁਤਾਬਕ, ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਦੇ ਯੁੱਧ ਦੀਆਂ ਕਈ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਸਬੰਧ ਵੀ ਪੰਜਾਬ ਨਾਲ ਜੁੜਦਾ ਹੈ।
ਅਲੇਗਜ਼ੈਂਡਰ ਦਾ ਹਮਲਾ
327 ਈ.ਪੂ. ਵਿੱਚ ਸਿਕੰਦਰ ਮਹਾਨ (Alexander the Great) ਨੇ ਪੰਜਾਬ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ। ਉਸਦੀ ਟੱਕਰ ਪੰਜਾਬੀ ਰਾਜਾ ਪੋਰਸ (ਪੁਰੁ) ਨਾਲ ਹੋਈ, ਜੋ ਝੇਲਮ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਵਾਪਰੀ। ਭਾਵੇਂ ਸਿਕੰਦਰ ਜਿੱਤ ਗਿਆ, ਪਰ ਪੋਰਸ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਅਤੇ ਇਮਾਨਦਾਰੀ ਨੂੰ ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆ ਨੇ ਸਲਾਮ ਕੀਤਾ।
ਮੌਰੀਅਨ ਤੋਂ ਗੁਪਤ ਸਮਰਾਜ
ਸਿਕੰਦਰ ਦੇ ਹਟਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਪੰਜਾਬ ਮੌਰੀਅਨ ਸਮਰਾਜ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਗਿਆ। ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਮੌਰੀਅ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪੁੱਤਰ ਅਸ਼ੋਕ ਮਹਾਨ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸ਼ਾਸਨ ਹੇਠ ਰੱਖਿਆ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਗੁਪਤ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਵਪਾਰ, ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਕੇਂਦਰ ਵਜੋਂ ਅੱਗੇ ਵਧਿਆ।
ਅਫਗਾਨ ਅਤੇ ਤੁਰਕੀ ਹਮਲੇ
ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਵਜੋਂ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਮਹਮੂਦ ਗਜ਼ਨਵੀ, ਮੁਹੰਮਦ ਗੌਰੀ, ਤਿਮੂਰ ਅਤੇ ਬਾਬਰ ਵਰਗੇ ਹਮਲਾਵਰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਪੰਜਾਬ ਰਾਹੀਂ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਏ। ਇਹ ਹਮਲੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੇ ਰਹੇ।
ਮੁਗਲ ਸ਼ਾਸਨ
ਮੁਗਲ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸੂਬਾ ਬਣਿਆ। ਲਾਹੌਰ ਮੁਗਲਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਕੇਂਦਰ ਸੀ। ਇੱਥੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਇਮਾਰਤਾਂ ਬਣਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸ਼ਾਲਿਮਾਰ ਬਾਗ਼, ਬਾਦਸ਼ਾਹੀ ਮਸਜਿਦ ਆਦਿ। ਪਰ ਲੋਕਾਂ ‘ਤੇ ਮੁਗਲ ਜ਼ੁਲਮ ਵੀ ਬਹੁਤ ਹੋਏ।
ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਾ ਜਨਮ ਅਤੇ ਉਤਥਾਨ
16ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ। ਸਿੱਖ ਗੁਰਾਂ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਨਤਾ, ਭਾਈਚਾਰੇ ਅਤੇ ਨਿਰਭੀਕਤਾ ਦਾ ਸਬਕ ਦਿੱਤਾ। ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਸੁਨਹਿਰੀ ਅੱਖਰਾਂ ਨਾਲ ਦਰਜ ਹੈ।
1708 ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਬੇਹੱਦ ਹੌਸਲਾ ਅਤੇ ਏਕਤਾ ਆਈ।
ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਸਮਰਾਜ
19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਉਸਦੇ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਨੇ ਸੁਨਹਿਰਾ ਯੁੱਗ ਵੇਖਿਆ। ਉਸਨੂੰ “ਸ਼ੇਰ-ਏ-ਪੰਜਾਬ” ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਸਦਾ ਰਾਜ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ, ਨਿਆਂ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ ਲਈ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸੀ।
ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਹਕੂਮਤ
ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਦੋ ਅੰਗਰੇਜ਼-ਸਿੱਖ ਜੰਗਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 1849 ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਬਰਤਾਨਵੀ ਹਕੂਮਤ ਹੇਠ ਆ ਗਿਆ। ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਕਈ ਵੱਡੇ ਅੰਦੋਲਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ। ਜਲਿਆਣਵਾਲਾ ਬਾਗ਼ ਕਤਲੇਆਮ (1919) ਇਸਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਉਦਾਹਰਣ ਹੈ।
ਆਜ਼ਾਦੀ ਅਤੇ ਵੰਡ
1947 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਮਿਲੀ, ਪਰ ਨਾਲ ਹੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਧਰਤੀ ਦਾ ਵੀ ਵੰਡ ਹੋਇਆ। ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਹਿੱਸਾ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਵੰਡ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਦਰਦ ਦਿੱਤਾ — ਲੱਖਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋਈ ਅਤੇ ਕਰੋੜਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਘਰ ਛੱਡਣ ਪਏ।
ਆਧੁਨਿਕ ਪੰਜਾਬ
ਅੱਜ ਪੰਜਾਬ ਭਾਰਤ ਦਾ ਇੱਕ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਰਾਜ ਹੈ। ਇਹ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਵਿੱਚ ਅੱਗੇ ਹੈ ਅਤੇ “ਭਾਰਤ ਦਾ ਅਨਾਜ ਘਰ” ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਵਿਰਾਸਤ — ਭੰਗੜਾ, ਗਿੱਧਾ, ਗੁਰਬਾਣੀ, ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਭੋਜਨ — ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿੱਚ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹਨ।
FAQs (ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਉੱਤਰ)
Q1. ਪੰਜਾਬ ਨਾਮ ਦਾ ਕੀ ਅਰਥ ਹੈ?
ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ “ਪੰਜ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੀ ਧਰਤੀ”। ਇਹ ਦਰਿਆ ਹਨ — ਬਿਆਸ, ਸਤਲੁਜ, ਰਾਵੀ, ਚਨਾਬ ਅਤੇ ਝੇਲਮ।
Q2. ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਦੋਂ ਹੋਈ ਸੀ?
ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ 15ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਕੀਤੀ ਸੀ।
Q3. ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਕੌਣ ਸਨ?
ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸਿੱਖ ਸਮਰਾਜ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਸਨ। ਉਹਨੂੰ “ਸ਼ੇਰ-ਏ-ਪੰਜਾਬ” ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।
Q4. ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਵੰਡ ਕਦੋਂ ਹੋਇਆ?
ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਵੰਡ 1947 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸਮੇਂ ਹੋਇਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਹਿੱਸਾ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਚਲਾ ਗਿਆ।
Q5. ਆਧੁਨਿਕ ਪੰਜਾਬ ਕਿਸ ਲਈ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ?
ਆਧੁਨਿਕ ਪੰਜਾਬ ਖੇਤੀਬਾੜੀ, ਸਿੱਖ ਵਿਰਾਸਤ, ਭੰਗੜੇ, ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਮਹਿਮਾਨਨਵਾਜ਼ੀ ਲਈ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿੱਚ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।